Trước đây, những chiếc đèn Protíp (hoa đăng) thường được làm từ bè chuối hoặc tre nứa ghép lại với nhau thành hình của một chiếc thuyền, theo mô hình chùa, tháp, các kiến trúc hoặc các loài vật theo tín ngưỡng tôn giáo. Dần qua thời gian, khi đời sống của đồng bào Khmer ngày càng phát triển, vật liệu thực hiện đèn nước cũng phong phú hơn, đa dạng hơn về màu sắc và chất liệu, từ đó tạo nhiều mô hình đèn nước, các nghệ nhân người Khmer còn chế tác đèn nước từ nhiều chất liệu, bố trí thành hoa đăng với nhiều kiểu dáng tạo hình lắp ghép thành mô hình chánh điện, Sala, Hồ chai (thư viện chùa) rồng, chim,  hoa sen, ...  Có trang trí hoa văn và bóng đèn chớp nhoáng tạo sáng lung linh, huyền ảo trên mặt nước. Hòa dần vào đời sống thực tiễn, Lôi Protíp đã trở thành lễ hội dân gian truyền thống mang yếu tố văn hóa và tâm linh. Cộng đồng sẽ rước Protip khắp xóm làng đôi khi có đội trống Xa Dăm và múa Khỉ chằn cùng rước theo. Đến đêm, buổi đêm tạo nên một không gian huyền bí và trang nghiêm. Hình ảnh mọi người tập trung tại bờ sông, ao hồ để thả đèn. Điểm nhấn của đèn nước, là được trang trí nhiều đèn các loại, khi thì sáng rực, khi thì nhấp nhái lung linh, trôi nhẹ theo dòng nước không chỉ là biểu tượng của lòng kính trọng đối với Đức Phật và các vị thần, mà còn mang theo hy vọng về việc những điều xui xẻo, tai ương sẽ theo dòng nước mà biến mất. Lễ hội Lôi Protip gắn liền với một câu chuyện trong tín ngưỡng Phật giáo.

Các nghệ nhân Khmer đang làm chiếc Pro típ.

          Theo vị Achar Thạch Thương, Trưởng Ban quản trị Chùa Sô Phon Ren Sây – Bưng Cro Chắp Thmây, xã Tân Hưng: “Theo truyền thuyết, một trận cuồng phong đã làm rơi năm quả trứng của đôi quạ trắng xuống biển. Khi trở về, không tìm thấy tổ và trứng, đôi quạ đau buồn mà chết, sau đó quạ trống tái sinh thành thần Indra, quạ cái tái sinh thành vợ thần Indra ở cõi trời Tam Thập tam. Năm quả trứng ấy sau đó được gà, rắn Naga, rùa, bò và hổ nhặt được và chăm sóc. Khi năm quả trứng nở, các con vật nuôi dạy những đứa trẻ như con ruột của mình. Khi trưởng thành, những đứa trẻ tự hỏi vì sao mình là người nhưng cha mẹ lại là loài vật. Họ quyết định rời cha mẹ nuôi để đi tìm thầy học đạo. Trước khi chia tay, mỗi con vật dặn con mình khi đạt được thành tựu, hãy lấy tên loài vật làm một phần trong tên của họ. Vì thế, trong Hiền kiếp của chúng ta có 5 vị Phật với tên là: Kakusandha (gà), Konāgamana (rắn Naga), Kassapa (rùa), Koṇḍañña (bò), và Metteya (hổ). Một ngày nọ, thần Indra và vợ, là cha mẹ thật của 5 chàng trai xuất hiện trong hình dạng đôi quạ trắng và nói: "Chúng ta là cha mẹ của các con." Năm người bày tỏ lòng tiếc nuối vì không thể phụng dưỡng cha mẹ. Đôi quạ dặn họ: "Nếu nhớ muốn dâng cúng cho chúng ta, hãy khắc dấu thập lên vật phẩm và hồi hướng chúng ta sẽ nhận được”, sau đó đôi quạ trắng biến mất. 5 chàng trai thực hiện như lời quạ dặn, vẽ chữ thập lên vật phẩm cúng và thả trôi theo dòng nước để hồi hướng cho cha mẹ mình là đôi quạ trắng, từ đó trở thành tập tục Lôi Protip (thả đèn nước) cho đến nay”.

Màn đêm xuống mọi người kéo Pro típ đi khắp phum sóc trước khi vào chùa.

         Nghi lễ này được người Khmer thực hiện, cũng nhằm tưởng nhớ đến Xá lợi răng Phật được lưu giữ tại Thủy Cung (Neaka Phup) và dấu chân của Phật tại nhánh sông “Num-mă-tea". Theo Thượng tọa Thạch Thươl, Chi hội trưởng Chi hội đoàn kết sư sãi yêu nước huyện Long Phú: Người Khmer tổ chức lễ hội Lôi Protip để tạ ơn nước, yếu tố cần thiết cho cuộc sống và nông nghiệp. Nước được xem là nguồn sống mà con người phụ thuộc vào để sinh tồn và phát triển nông nghiệp. Bên cạnh đó, lễ hội còn là dịp để người Khmer bày tỏ lòng biết ơn và tạ lỗi đối với Pres Thô Ra Ni (Thần Đất) và Pres Kong Kia (Thần Nước). Họ tin rằng, trong quá trình sinh hoạt và lao động, con người có thể vô tình gây tổn hại hoặc ô nhiễm môi trường. Do đó, lễ hội Lôi Protip là cơ hội để tạ lỗi, bày tỏ lòng biết ơn và tạ lỗi từ các vị thần đã bảo hộ cuộc sống của họ. Không chỉ là một nghi thức tôn giáo, Lôi Protip còn mang những giá trị nhân văn sâu sắc. Người Khmer nhận thức rõ vai trò quan trọng của thiên nhiên, đặc biệt là đất và nước. Đất là nơi cung cấp nơi cư trú và làm nền tảng cho việc trồng trọt, còn nước mang lại sự sống và làm màu mỡ cho ruộng đồng. Lễ hội này chính là cách để họ thể hiện lòng biết ơn đối với thiên nhiên và nhắc nhở mọi người về tầm quan trọng của việc bảo vệ môi trường và sống hòa hợp với tự nhiên. Đây cũng là dịp để người Khmer thể hiện tinh thần đoàn kết, gắn bó với nhau. Từ già đến trẻ, tất cả mọi người đều tham gia vào quá trình chuẩn bị và thực hiện nghi lễ. Sự tham gia đông đảo của cộng đồng không chỉ góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, mà còn giúp tạo nên một sợi dây kết nối vững chắc giữa các thế hệ trong cộng đồng.

Đồng bào Khmer chuẩn bị diễu hành Lôi Pro típ trong phum sóc.

         Lôi Protip của người Khmer là một nét đẹp văn hóa đặc sắc, thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa tín ngưỡng tôn giáo và cuộc sống đời thường. Bên cạnh việc tôn vinh các giá trị văn hóa truyền thống, Lôi Protip cũng trao gửi đi thông điệp về sự hy vọng cho tương lai - ánh sáng lung linh từ chiếc đèn Protip không chỉ soi rọi niềm tin mà còn thắp sáng những ước mơ về một cuộc sống hạnh phúc và thịnh vượng.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       Bài và ảnh: Sóc Ca.